Ζυστίν ή οι δυστυχίες της αρετής

Περιγραφή

[…] Απώτερος στόχος αυτού του μυθιστορήματος (όχι και τόσο μυθιστόρημα όσο θα πίστευε κανείς) είναι κάτι αναμφίβολα καινοφανές. Η κυριαρχία της αρετής επί της φαυλότητας, η ανταμοιβή του αγαθού, η καταδίκη του κακού – ιδού η συνήθης εξέλιξη όλων των έργων αυτού του είδους, η οποία δεν μας είναι διόλου άγνωστη!

Το να παρουσιάζεις όμως τη φαυλότητα να θριαμβεύει παντού και την αρετή να θυσιάζεται στο βωμό των ίδιων των αρχών της, το να δείχνεις μια δύστυχη να παραδέρνει από βάσανο σε βάσανο, να γίνεται άθυρμα της ανοσιουργίας, χλεύασμα των ακόλαστων, στόχος των πιο βάρβαρων και τερατωδών ορέξεων, παραζαλισμένη από τα πιο τολμηρά και ευλογοφανή σοφίσματα, λεία της πιο πανούργας σαγήνης, των πιο ακαταμάχητων εκμαυλισμών, μην έχοντας κάτι άλλο να αντιτάξει στις τόσες δυστυχίες και συμφορές, μη διαθέτοντας άλλη δύναμη για να αποκρούσει την τόση διαφθορά, παρά μόνο μια ευαίσθητη ψυχή, ενδιάθετο πνεύμα και πολύ κουράγιο, κοντολογίς, το να αποτολμάς τις πιο παρακινδυνευμένες περιγραφές, να εκθέτεις τις πιο ασυνήθιστες καταστάσεις, να διατυπώνεις τα πιο φοβερά αξιώματα, να προσθέτεις τις πιο έντονες πινελιές, με μοναδικό σκοπό να αντλήσεις απ’ όλα αυτά ένα από τα σπουδαιότερα μαθήματα ηθικής που έχει δεχτεί ποτέ άνθρωπος – σημαίνει, και όλοι θα συμφωνήσουν σ’ αυτό, ότι φτάνεις στο στόχο σου ακολουθώντας ένα μονοπάτι που ελάχιστοι μέχρι σήμερα έχουν περπατήσει.

Το κλασικό αριστούργημα της ερωτικής λογοτεχνίας που ρίχνει φως στις αβύσσους της ανθρώπινης φύσης και ηθικής μέσα από την εμπειρία του ερωτισμού.

Κάποιοι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες δεν έπαψαν ποτέ να κατατρύχουν τους δημιουργούς τους. Εγκυστωμένοι στο φαντασιακό των τελευταίων, απαιτούσαν την αδιάλειπτη επαναπραγμάτευσή τους: ένα και μόνον έργο δεν αρκούσε για να εξαντλήσει το ανεξάντλητο λογοτεχνικό απόθεμα της φύσης τους.

Το ίδιο θα μπορούσε να ειπωθεί κατ’ εξοχήν και στην περίπτωση της Ιουστίνης του Σαντ. Η έμμονη εικόνα της βασανισμένης αρετής που υποκύπτει θυσιαζόμενη στο βωμό των αρχών της, θύμα της πιο απάνθρωπης φαυλότητας και διαφθοράς, “άθυρμα της ανοσιουργίας, χλεύασμα των ακόλαστων, στόχος των πιο βάρβαρων και τερατωδών ορέξεων, […] των πιο ακαταμάχητων εκμαυλισμών” – αυτή ακριβώς η επίμονη και ανεξάντλητη εικόνα, την οποία ενσαρκώνει μια τρυφερή ενάρετη ύπαρξη ονόματι Ιουστίνη, που συντρίβεται υπό το βάρος των πιο ταπεινωτικών δοκιμασιών που έχει υποστεί ποτέ ανθρώπινο ον, εμψύχωσε το διανοητικό σύμπαν του Σαντ καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της ώριμης ζωής του, ωθώντας τον στη δημιουργία τριών έργων-παραλλαγών πάνω στο ίδιο θέμα (εκ των οποίων το τελευταίο αριθμεί περί τις 4.000 σελίδες), πολυάριθμων τετραδίων-σχεδιασμάτων και πλείστων άλλων εκδοχών, των οποίων τα ίχνη χάθηκαν στο χρόνο. Ωστόσο, αυτή η τερατώδης παραγωγή, αυτή η διαρκής και επιτακτική απαίτηση για “έργο” υποδεικνύει και κάτι άλλο βαθύτερο, το οποίο ο Μισέλ Φουκώ έχει προσδιορίσει ως τον ιδιάζοντα πυρήνα του σαδικού λογοτεχνικού σύμπαντος: την αδιάρρηκτη σχέση της αναπαράστασης με το μη αναπαραστήσιμο. Τη σχέση δηλαδή μεταξύ ενός λόγου που αναλαμβάνει να αναπαραστήσει, να “ονομάσει” ανελλιπώς όλες τις δυνατότητες της επιθυμίας και της ίδιας της επιθυμίας, η οποία, μέσω της επαναλαμβανόμενης αδηφάγου σκοτεινής βίας της, ξεπερνά και καταργεί τα όρια της παράστασης τη στιγμή ακριβώς που τη θεμελιώνει. Εξου και ο ατελεύτητος χαρακτήρας του “έργου”: διότι όλη αυτή η εξαντλητική χαρακτηρολογία και σκηνοθεσία της επιθυμίας, όλη αυτή η εκροή λεπτολόγων λεκτικών παραστάσεων (αγριοτήτων, βιαιοτήτων, οργίων, βασανιστηρίων, εγκλημάτων) δεν συνιστά θρίαμβο πάνω στον μη περιγράψιμο, άνομο νόμο της επιθυμίας. Απεναντίας, τη στιγμή που τον σχηματοποιεί, τον ανατροφοδοτεί και τον αναζωπυρώνει, κατά τρόπο ώστε τελικά το “έργο” να είναι αυτός ο ατέρμονας βρόχος ανάδρασης που διαστρέφει και διαλύει τόσο το λόγο όσο και την επιθυμία σε ένα απείρως πολύπλοκο οργανικό μόρφωμα δίχως αρχή και τέλος.

Δημήτρης Γκινοσάτης