Μόνος προς μόνον

Περιγραφή

Σ’ αυτό το αγέραστο βιβλίο ―μια σειρά διαλέ­ξεων στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϋ απευθυνόμενων σε μη ειδικούς―, ο ­Αντρέ-Ζαν ­Φεστυζιέρ, ένας απ’ τους διαπρεπέστερους ιστορικούς της αρχαιο­ελληνικής φιλοσοφίας και θρησκείας, αναδεικνύει μια παραγνωρισμένη, αν και θεμελιώ­δη, όψη της πνευματικής ζωής των αρχαίων Ελλήνων: την προσωπική, αδιαμεσολάβητη σχέση του πιστού με τον θεό του, έξω από το πλαίσιο της δημόσιας λατρείας: ψυχή προς ψυχή, καρδιά προς καρδιά, «μόνος προς μόνον».

Αντλώντας παραδείγματα απ’ όλο το εύρος της αρχαιοελληνικής γραμματείας ―από τα ομηρικά έπη μέχρι την ύστερη αρχαιότητα―, ο Φεστυζιέρ δείχνει τους αρχαίους Έλληνες να αντιμετωπίζουν τους θεούς τους όχι σαν σύμβολα αισθητικά αλλά σαν ζωντανές υπάρξεις. Τους βλέπουμε να διψούν και να πεινούν για το θείο· να νιώθουν ότι οι θεοί τούς νοιάζονται· και να προσεύχονται στον θεό τους με τον τρόπο που απευθύνεσαι σ’ έναν φίλο.

Ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη βρίσκει την ευτυχία στο πλευρό της αγαπημένης του Άρτεμης. Στον Αισχύλο και τον Σοφοκλή, η βαθιά απαισιό­δοξη αίσθηση της ζωής εξισορροπείται από μια ακλόνητη πίστη στη δικαιοσύνη του Δία. Με τον Πλάτωνα διατυπώνεται το μεγάλο όραμα της φυγής προς το θείο και της ομοιώσεως μαζί του. Στους Στωικούς, πάλι, αρθρώνεται η ιδέα της ελεύθερης συγκατάθεσης σ’ ένα θεϊκό σχέδιο που υπερβαίνει τα επιμέρους άτομα κι αγκαλιάζει ολόκληρη την οικουμένη. Με το μεγάλο ρεύμα του αρχαίου αναχωρητισμού, ο άνθρωπος αποσύρεται απ’ την κοινότητα για να βρεθεί κοντά στον θεό, ενώ στην ελληνορωμαϊκή εποχή συναντάμε την ολοκληρωτική αφοσίωση σ’ έναν θεό σωτήρα κι ελευθερωτή που απευθύνει προσωπικό κάλεσμα στον λάτρη του. Τέλος, στα μεγάλα φιλοσοφικοθεολογικά συστήματα της ύστερης αρχαιότητας κυριαρχεί το μυστικό ταξίδι της ανάβασης της ψυχής στον θεό και της άρρητης ένωσης μαζί του.

Την ίδια στιγμή όμως το βιβλίο ανοίγεται και σε μια διάσταση πιο οικου­μενική, αναδεικνύοντας πώς η προσωπική θρησκεία των αρ­χαίων Ελλήνων αποτέλεσε το έδαφος στο οποίο μπόρεσε αργότερα να ριζώσει ο χριστιανισμός σφραγίζοντας έτσι τη μετέπειτα εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού.